დიდ კაბადოკიელ მამათა და წმინდა იონე ოქროპირის სწავლება ღმრთისშემეცნების შესახებ

ევნომიოსისეული „ სახელთა თეორიის“ კრიტიკა და შემეცნების შესახებ მართლმადიდებლური სწავლების სწორად და დადებითად ჩამოყალიბება მიეკუთვნება დიდ კაბადოკიელ მამებს. წმინდა მღვდელმთავრებს: ბასილი დიდს, გრიგოლ ღმრთისმეტყველს, გრიგოლ ნოსელს და მათთან ერთად წმინდა მღდელმთავარ იოანე ოქროპირს.

უპირველეს ყოვლისა კაბადოკიელმა მამებმა უარყვეს ევნომიოსის წარმოდგენა, რომ ღმერთი რომელიმე წარმოთქმულ სახელთაგანში სახელდებდა საგანთა არსს, როგორც აშკარად დაუშვებელი და მიუღებელი ანთროპომორფიზმი.

ევნომიოსის საპირისპიროდ ისინი ამტკიცებდნენ, რომ ღმერთი თავისი ყოვლისშემძლე ნებით და ადამინის მსგავსად არ საჭიროებს რაიმე სიტყვების გამოთქმას, ამ მხრივ სახელდება, ანუ ბგერათა კომპლექსი, რომლის საშუალებითაც აღნიშნული ესა თუ ის საგანი, გონების პროდუქტია და შემთხვევითი ხასიათი აქვს.

ამასთან წმინდა მამები ამტკიცებდნენ, რომ არ არსებობს ზუსტად გამოხატვას შესძლებდა, რომ არ შეიძლება ღმრთის შესახებ ჩვენი ცოდნის ერთ რომელიმე ცნებათაგანზე რედუცირება.

წმინდა გრიგოლი ნოსელი წერდა:„ღმრთაებრივი ბუნება არის, როგორვ განუსაზღვრელი და უსასრულო, ყოველგვარ დროისა და ბუნების წარმოდგენებს მიღმა გამოფენილი, არსის ზღვა“.

 ყველაზე უფრო ღრმა ევნომიოსელობა წმინდა მღდელმთავარმა ბასილი დიდმა გააკრიტიკა. მან უკუაგდო სახელებისა და ცნებების ონტოლოგიურად მნიშვნელოვნად და არამნიშვნელოვნად დაყოფა. მართლაც, ყოველი ცნება თუ სახელი, რომლებსაც იყენებს კაცობრიობა, არსებობს არა უბრალოდ, თავისთავად, არამედ იქმნებიან ადამიანთა მიერ გარკვეული მიზნით

თუ ეს ცნებები ადამიანს საშუალებას აძლევენ ასე თუ ისე მე-ნაკლებად შეიმეცნოს  გარე სამყარო და ორინეტირდეს წუთისოფელში, თუკი ისინი ეხმარებიან ადამიანს გარემომცველი სინამდვილის გაანალიზებაში ( და ეს მართლაც ასეა ცნებების გარეშე ჩვენ არ ძალგვიძს საკუთარი გამოცდილების ლოგიკურად, რაციონალურად გამოხატვა), მაშინ ისინი ატარებენ გარკვეულ აზრობრივ დატვირთვას და შუძლებელია უშინაარსო იყვნენ. აქედან გამომდინარე არანაირი აბსოლიტურად ცარიელი დაუშინაარსო, არანაირი მნიშვნელობის ცნება, რომელსაც არ შეუძლია რაიმე ცოდნის მოცემა, უბრალოდ რომ ვთქვათ, არ არსებობს. ზუსტად ასევე, როგორც არ არსებობენ უსაფუძვლო, არაფრის გამომხატველი ცნებები, შეუძლებელია ე.წ „სოფიური სახელების“, ანუ რომელღაც ისეთი ცნებების შემოღებაც, რომელიც შეძლებდნენ საგანთა არსის ზუსტი გამოხატულების მოცვას.

 არსებითად, როგორც სამართლიანად შენიშვნავს წმინდა მღვდელმთავარი ბასილი დიდი, ევნომიოსის მოძღვრებას, ზოგადად შემეცნების და მათ შორის ღმრთისშემეცნების საქმეში, ადამიანთა აქტივობის უარყოფამდე მივყავართ. გამოდის, რომ შემეცნება არის პასიური პროცესი, რომელიც მდგომარეობს მხოლოდ და მხოლოდ ადამიანის სულში ჩაბეჭდილი მარადიულ სახელ-ცნებათა და ადამიანის გარშემო მყოფ საგნებს შორის შესაბამისობის დადგენაში.

 ევნომიოსის მოძღვრება სრულიად გამორიცხავს გამოცდილებას. არსებითად, იგი არაფერს ამბობს იმის შესახებ, რომ ყოველგვარი შემეცნება, და მით უმუტეს ღმრთისშემეცნება, აუცილებლად გულისხმობს პირად გამოცდილებას.

 ერთის მხრივ, ჩვენი გამოცდილება მნიშვნელოვანია  ჩვენთვის მხოლოდ იმ შემთხვევაში იქნება, თუ იგი რაციონალურადაა გამოხატული ცნებების მეშვეობით, მაგრამ მეორეს მხრივ, თავად ცნებები ვარაუდობენ და ითხოვენ გამოცდილებას და მათი გამოყენება მხოლოდ გამოცდილების კვალობაზეა შესაძლებელი.

 მართლაც, თუკი ადამიანს ვეუბნებით რაიმე საგნის შესახებ, თავად საგნის სახელი ცარიელი ბგერათა კომპლექსად დარჩება მისთვის, რომელიც ვერანაირ ცნობას აუწყებს მას, რამეთუ ყველა ადამიანური ცნება გამოცდილებიდან წარმოიქმნება და აუცილებლად გულისხმობს მას. მაგრამ გამოცდილება არანირად არ შეილძება დაყვანილ იქნას ცნებამდე. რეალობის ანალიზი ჭვრეტას გულისხმობს, მაგრამ ეს  უკანასკნელი ვერასდროს ამოწურავს მას.

ჩვენს გამოცდილებში ყოველთვის რჩება რაღაც ირაციონალური მარცვალი (ნაშთი), რომელიც არ იფინება ნიშანთვისებებში, ანუ არ იშიფრება. ეს იმის მაჩვენებელია, რომ საგნების და მათ შორის ქმნილი საგნების, არსი ბოლომდე მიუწვდომელია ჩვენთვის მითუმეტეს მართებულია და ნთალდა სჩანს ეს ღმრთაებრივი რეალობასთან მიმართებაში წმ. ბასილი დიდი ამბობს:

„ არ არსებობს ერთი რომელიმე სახელი, რომელიც მოიცავდა არსს და საკმარისი იქნეოდა მისი სრულად გამოხატვისათვის“.

ამას გარდა, სახელები თავისთავად არ არსებობს. სახელები ყოველთვის დაკავშირებულნი არიან შემმეცნებელთან, ანუ შემეცნიების სუბიექტთან, და ისინი მეტყველებენ არა ნივთების შესახებ ზოგადად, არამედ შემეცნების საგანზე ანუ, რაც იგივეა შემმეცნიებლისათვის შესამეცნებლის შესახებ.

შეიძლება ითქვას, რომ სახელები გვიდგენენ საგნების შესახებ ჩვენი მსჯელობის საზომს, და ამ მხრივ ისინი ყოველთვის „ნივთების შემგომ“ მოიაზრება (დგანან), ანუ ლოგიკურად მოსდევენ ნივთებს. ღმერთთან მიმართებაში ეს ნიშნავს, რომ ღმერთი შეიმეცნენება  იმდენად, რამდენადაც იგი თავად აცხადებს თავს სამყაროში.

წმინდა მღვთელმთავარი გრიგოლი ღმრთისმეტყველი ამბობს: „ საკუთარ თავს წარმოიდგენდე იმის მდცოდნედ თუ რა (ვინ) არს ღმერთი, გონებაშეშლილობაა.“ ღმერღი შეიმეცნება „არა იმაზე მსჯელობით, თუ რაა თავად მასში, არამედ რაც მის ირგვლივაა“...

თავის ნაშრომში (სიტყვა 28-ე „ღმრთისმეტყველების შესაახებ“) წმ.გრიგოლ ღმრთისმეტყველი განმარტავს, თუ რატომაა შეუძლებელი ვიცოდეთ რა არის ღმერთი:

„ღმრთაება აუცილებელად შეიზღუდება, უკუეთუ აზრითა და გონებითა მისაწვდომი ხდება იგი, რამეთუ ეს წარმოდგენა შეზღუდული სახისაა.

და სინამდვილეში მართლაც ასეა, ცნებითი შემეცნება ყოველთვის შეზღუდული ხასიათისაა, რომლისათვის განსაზღვრების მიცემა ნიშნავს- რაღაც კონკრეტულის ზოგადი მნიშვნელობით გამოხატვას, უნიფიცირებას, საგნის ინდივიდუალური თვისებისა და ხარისხის უგულებელყოფას.

გარნა, თუ წმ. გრიგოლი ღმრთისმეტყველმა და წმ.ბასილი დიდმა მოგვცეს ევნომიოსელების ბრწყინვალე კრიტიკა, რაც შეეხება მართმადიდებლური ღმრითისმეტყველების მოძღრების შემუშავებას, იგი უმეტესწილად წმ. მღვდელმთავარ გრიგოლ ნოსელს ეკუთვნის.

წმ. გრიგოლი ნოსელი აღნინიშნავდა, რომ ევნომიოსიოსიათვის შემეცნება „სიტყვის ხელოვნებას“ წარმოადგენს, თავად ღმრთისმეტყველება კი მან გამოთქმული ცნებათა ლოგიკურ და ფილოსოფიურ ანალიზად აქცია. გარნა ღმრთაება, წმ. გრიგოლ ნოსელის მიხედვით, ჰგიებს „ იქ, სადაც მცნება თუ წარმოდგენა ვერ აღვალს.“ ამიტომაც ევნომიოსის მცდელობები წმ. გრიგოლისათვის არა მხოლოდ თეორიულად უსაფუძვლოა და უვარგისი, არამედ სულისათათვისაც სახიფათოც კი. იგი ევნომიოსის აზრთაწყობას გარკვეულწილად თავისუბერ ინტელექტუალურ კერპტთაყვანისმცემლობადაც კი მიიჩნევს.

„რაიმე ადვილად მისაღწევი წარმოდგედგენების თანახმად ბუნებრივი გულისხმისყოფითა და ვარაუდით შედგენილი ყოველი ცნება, ღმრთის კერპს გვიქმნის და ვერ აღგვამაღლებს თავად ღმერთამდე“, ვინაიდან „ შეუძლებელია განუსაზღვრელი ბუნება მოცული იქნეს რაიმე სახელით“.

ღმერთი იმდენად აღემატება ყოველგვარ ცნებასა თუ წარმოდგენას, იმდენად აღემატება ყოველგვარ ქმნილებას, რომ მისი შემეცნება მიუწვდომელია არა მარტო ადამიანსიათვის, არამედ თვით გონიერი ძალისთვისაც თუ, ანუ რაც იგივეა ანგელოზთა სამყაროსათვის.

„ღმერთი ვერ მოიცვება ვერც სახელით, ვერც ცნებით, ვერც გონების სხვა, რომელიმე ხელმისაწვდომი ძალით... იგი ჰგიებს ყოველივეზე, არა მხოლოდ ადამიანურის, არამედ თვით ანგელოზებრივ და წინასამყაროსეული წვდომებზე (გულისხმისყოფაზე) მაღლა“.
მარგამ გრიგოლი ნოსელისათვის, ისევე როგორც ყველა კაბადოკიელისათვის (იგულისხმება წმ. ბასილი დიდი და წმ. გრიგოლ ღმრთისმეტყველი) ღმთაებრივი არსის მიუწვდომელობა სულაც არ ნიშნავს ღმრთის შემეცნების შეუძლებლობასა და მიუწვდომელეობას.

„ბინებით უხილავი, ხილულ იქმნების ქმედებებში, რომლებიც შესამჩნევი ხდება რაიმე მას ირგვლივ მყოფთაგანში“.

ღმრთისშემეცნების ამ მოძღვრებამ მიიღო ასეთი სახელწოდება: სწავლებებში ანუ ენერგიებში, ღმრთის შემეცნებადობის შესახებ.

ამ მოძღვრების არსი გადმოცემულია ბასილი დიდის სიტყვებით:

„ჩვენ ვამტკიცებთ, რომ ღმერთს ვიმეცნებთ მისივე ქმედებებით, მარგამ არ ვიძლევით თავად მის არსთან მიახლოების პირობას. მისი ქმედებები ჩვენდამი ჩამოვალს, მაგრამ მისი არსი მიუწვდომელი რჩება“.

მაგრამ ღმრთაებრივი არსის შეუცნობელობის შესახებ სწავლება. კაბადოკიელთა თვალსაზრისით, სულაც არ ნიშნავს იმას, რომ ადამიანური ღმრთისშემეცნების უნარი ნაკლულევან იყოს. რა თქმა უნდა ღმერთს მთელი სისრულით ცნობა ღმრთის გარდა არავის ძალუძს, მაგრამ მიუხედავად ამისა, მისი ქმედებებითა თუ ენერგიებით ღმრთის შემეცნებითაც კი, ჩვენ შეგვიძლია მისი ისეთ დონეზე ცნობა, რაც სრულიად საკმარისია ცხონებისათვის, სულიერი ცხოვრების სწორად დასახვისა და წარმატებისათვის.

აი, რას წერს ამის შესახებ წმ. გრიგოლ ნოსელი.

„ღმერთის ბუნება, თავის თავს, თავისი არსით, ყოველგვარ წვდომით აზროვნებაზე მაღლა დგას: „იგი აზროვნების ყოველგვარი გონივრული ხერხებისათვის მიუწვდომელია და მოუხელთებელი, და ადამიანებში ჯერ კიდევ არ აღმოჩენილა ისეთნიერი ძალა, რომელიც შესძლებდა მიუწვდომელის მიწვდომას და არ მოუფიქრებიათ არანაირი საშუალება გამოუთქმელობის გულისხმისსაყოფად.“

მარგამ ამსათან ერთად:

„სრულიად მიუწვდომელია და შეუდარებელი. ღმრთაება შეიცნობა მხოლოდ და მხოლოდ თავისივე ქმედებით. ეჭვგარეშეა, რომ (ადამიანს) გონებას ღმერთის არსში წვდომა არ ძალუძს, მაგრამ სამაგიეროდ, იგი წვდება ღმერთის ქმდებებს და ამ ქმდებათა საფუძველზე იმდენად იმეცნებს ღმერთს, რაც სრულიად საკმარისია მისი უძლური ძალებისათვის.“

ღმრთაბერივი არსის მიუწვდომელობა არანაირ ზღვარს არ უდებს ღმრთისშემეცნებას, ასევე შეუზღუდავია, როგორადაც შეუძღუდავია ადამიანის სულიერი სრულყოფისაკენ აღმავალი გზა, ანუ რაც იგივეა, ღმრთისშემეცნება ისევე უსასრულოა, როგორც თავად ღმერთი.

ევნომიოსელებთან პოლემიკისა და ბოლო წერტილი წმინდა იოანე ოქროპირმა დაუსვა, რომელიც მიმართავდა არა თავად ევნომიოსს (ეს ხდებოდა უკვე მე-4-5 საუკუნეების მიჯნაზე), არამედ მის მიმდევრებს.

წმ.იოანე ოქროპირის დამოკიდებულება აღნიშნულ საკითხთან მიმართებაში ნათლად ჩანს მის მიერ ტიმოთეს მიმართ პავლე მოციქულის ეპისტოლეს განმარტებაში, ეს მუხლია:

„რომელსა მხოლოსა აქუს უკუდევებაი და ნათელსა მყოფ არს მიუწვდომელოსა, რომელი არავინ იხილა კაცთაგანმან, არცა ხილვად ხელეწიფების...“ (1 ტიმ. 6.16)

აი, წმ იოანე ოქროპირის სიტყვები:

„ყურადღება მიაქციე პავლეს გამოთქმის სიზუსტეს! მას არ უთვქმს : მიუწვდომელითა ნთლითა მყოფ-არს-ო, არამედ „ ნათელსა მყოფ არს (ცხოველ არს) მიუწვდომელისა“-ო, იმისათვის, რომ იცოდე, თუ სამყოფელი მიუწვდომელია, მით უფრო -მასში მყოფი ღმერთი... ამასთან არ უთქვამს, „ ნათელსა მყოდ არს „მიუღწეველსა“-ო, არამედ „მიუწვდომელსა“-ო, რაც უფრო მეტია „მიუღწეველზე“. „მიუღწეველი“ ეწოდება იმას, რაც თუმცაღა გამოძიებულ-არს და ნაპოვნი, მაგრამ გაუგებარი რჩება გამომძიებელთათვის, ხოლო „მოიწვდომელი-ისაა, რაც არ უშვებს გამომძიებლობის დაწყებასაც კი, რომელთანაც არავის შეუძლია მიახლოება.“